परिचय

ऑम्बुडस्मन ही स्कॅन्डीनेव्हीयन संकल्पना आहे. ऑम्बुडस्मनचे कार्यालय स्वीडन मध्ये सन 1809 पासून आणि फिनलॅंन्ड मध्ये 1919 पासून अस्तित्वात आहे. डेन्मार्कने सदर व्यवस्था सन 1955 पासून सुरु केली, तर नॉर्वे व न्युझिलँड यांनी ती सन 1962 पासून स्वीकारली. युनायटेड किंगडमने प्रशासनासाठी संसदीय आुयक्ताची नेमणूक सन 1967 मध्ये केली. जगातील अनेक देशांनी ऑम्बुडस्मन सारख्या संस्थांची संकल्पना स्वीकारली आहे.

स्व. मोरारजी देसाई यांच्या अध्यक्षतेखालील प्रशासकीय सुधारणा आयोगाने सन 1966 मध्ये केलेल्या शिफारशींना अनुसरुन लोक आयुक्त संस्थेची स्थापना करणारे महाराष्ट्र हे पहिले राज्य असून सदर संस्थेची स्थापना महाराष्ट्र लोक आयुक्त आणि उप लोक आयुक्त अधिनियम, 1971 या अधिनियमाद्वारे करण्यात आली. प्रशासकीय सुधारणा आयोगाने आपल्या अहवालामध्ये नागरिकांच्या गाऱ्हाण्याचे निवारण करण्यास तत्कालीन व्यवस्था अपूरी पडत असल्याचे ठळकपणे निदर्शनास आणले व जनतेतील असंतोष दूर करणे, भ्रष्टाचाराला आळा घालणे, जनतेच्या तक्रारींवर सत्वर उपाय मिळवून देणे आणि लोकांमध्ये प्रशासकीय सेवेच्या सचोटी व कार्यक्षमतेबद्दल विश्वास निर्माण करणे याकरिता ऑम्बुडस्मन सारखी संस्था निर्माण करण्याची शिफारस केली होती.

महाराष्ट्रात लोक आयुक्त संस्था दिनांक 25 ऑक्टोबर, 1972 पासून अस्तित्वात आली आणि जवळ जवळ 60 ते 70 टक्के तक्रारीतील गाऱ्हाण्यांचे निवारण करण्यात ती नेहमीच यशस्वी ठरली आहे.

लोक आयुक्त आणि उप लोक आयुक्त कार्यालयातील पदांचा आकृतीबंध

अ.क्र.	पदनाम	वेतन मॅट्रिक्स	वेतन संरचना	पदे
1	लोक आयुक्त		250000 (निश्चित) (-) निवृत्तिवेतन	1
2	उप लोक आयुक्त		225000 (निश्चित) (-) निवृत्तिवेतन	2
3	प्रबंधक		जिल्हा न्यायाधीशांची वेतनश्रेणी	1
4	अतिरिक्त प्रबंधक	एस-27	123100-215900	1
5	सहाय्यक प्रबंधक	एस-23	67700-208700	4
6	सचिव	एस-24	71100-211900	1
7	वरिष्ठ स्वीय सहाय्यक	एस-24	71100-211900	3
8	कक्ष अधिकारी	एस-15	41800-132300	5
9	लघुलेखक (निवडश्रेणी)	एस-17	47600-151100	1
10	लघुलेखक (उच्चश्रेणी)	एस-16	44900-142400	3
11	लेखापाल तथा रोखपाल	एस-14	38600-122800	1
12	सहाय्यक कक्ष अधिकारी	एस-14	38600-122800	17
13	अनुवादक	एस-13	35400-112400	2
14	ग्रंथपाल	एस-10	29200-92300	1
15	लघुटंकलेखक	एस-8	25500-81100	2
16	लिपिक-टंकलेखक	एस-6	19900-63200	26
17	वाहनचालक	एस-6	19900-63200	4
18	चोपदार	एस-6	19900-63200	3
19	नाईक	एस-3	16600-52400	1
20	झेरॉक्स यंत्र चालक	एस-3	16600-52400	1
21	शिपाई	एस -1	15000-47600	9
22	सफाईगार	एस -1	15000-47600	1